Thời gian qua, có nhiều người từ Campuchia đến làm ăn sinh sống trên địa bàn các tỉnh, thành phố như An Giang, Long An, Tây Ninh, Đồng Tháp, Đồng Nai…Họ là những người Việt Nam sang Campuchia (có cả người đã có quốc tịch Campuchia) nay trở về và người không có quốc tịch Việt Nam lẫn quốc tịch Campuchia.
Hầu hết những người di dân tự do này có hoàn cảnh kinh tế khó khăn, trình độ học vấn hạn chế thêm vào đó họ không có bất cứ giấy tờ gì để làm căn cứ xác định nhân thân, hộ tịch, hộ khẩu cho những trường hợp này nên việc đảm bảo quyền lợi của họ về mặt pháp lý và ổn định cuộc sống đang là một bài toán nan giải cho chính quyền các cấp. Mặc dù được chính quyền địa phương tạo điều kiện cho nhập quốc tịch Việt Nam, tổ chức lớp học phù hợp đối với trẻ em sinh ra ở Campuchia không có khai sinh; hướng dẫn tìm đến người thân để được xác nhận có thân nhân ở Việt Nam để tiến hành làm khai sinh, giấy tờ cho con em họ được đi học… nhưng những biện pháp này đến nay vẫn mang tính nhỏ lẻ chưa có sự thống nhất và đồng bộ nên khó có thể giải quyết dứt điểm vấn đề trẻ em không có đăng ký khai sinh dẫn đến tiềm ẩn nhiều hệ lụy pháp lý.
Giấy khai sinh được ví như “giấy thông hành” vào đời, nó gắn liền với mỗi cá nhân từ khi sinh ra đến khi chết đi, được xem như là giấy tờ hộ tịch “gốc”, là bằng chứng pháp lý đầu tiên và quan trọng nhất xác định một người đã sinh ra (ở đâu, ngày tháng năm nào, cha mẹ là ai ...). Về nguyên tắc, giấy khai sinh hầu như không thể thay đổi nội dung. Theo Nghị định 158/2005/NĐ-CP ngày 27/5/2005 của Chính phủ quy định về đăng ký và quản lý hộ tịch thì việc đăng kí khai sinh được thực hiện tại UBND xã, phường, thị trấn. Người đi đăng ký khai sinh cho trẻ có trách nhiệm xuất trình Giấy chứng nhận kết hôn của cha mẹ trẻ (nếu có), Sổ hộ khẩu gia đình hoặc Giấy đăng ký tạm trú của người mẹ, Chứng minh nhân dân hoặc giấy tờ hợp lệ thay thế của người đi đăng kí khai sinh.
Tuy nhiên, gần như các hộ di dân từ Campuchia không có giấy tờ tùy thân, không có quốc tịch, không có chứng minh nhân dân, không đăng ký tạm trú, tạm vắng… cũng không thể làm được sổ hộ khẩu nên việc đăng ký khai sinh cho trẻ em là con của những người này gần như không thể thực hiện được.
Quyền khai sinh là quyền đầu tiên khẳng định trẻ em là một công dân một quốc gia, là một công dân bình đẳng như mọi công dân khác, là cơ sở phát sinh các quyền và nghĩa vụ của công dân đối với trẻ em thì đó là quyền được chăm sóc và bảo vệ.
Để giải quyết vấn đề quốc tịch, hộ tịch , hộ khẩu đối với đồng bào là Việt kiều trở về sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam nói chung và vấn đề trẻ em không có giấy khai sinh nói riêng, Thủ tướng chính phủ đã giao cho các đơn vị: Bộ Tư pháp, Bộ Ngoại giao, Bộ Công an, Bộ Lao động thương binh & Xã hội xây dựng một Đề án tổng thể nhằm tháo gỡ những vướng mắc hiện nay của các địa phương có kiều bào sinh sống, trong đó Bộ Tư pháp được giao xây dựng tiểu Đề án về vấn đề hộ tịch. Tuy nhiên việc xây dựng, hoàn thiện Đề án sẽ cần một thời gian dài, để bảo đảm quyền được học tập của trẻ em nhằm hướng tới một tương lai lâu dài và ổn định, các địa phương đang rất cần một giải pháp tháo gỡ đối với số trẻ em chưa thực hiện được thủ tục đăng ký khai sinh, vấn đề này cần có chỉ đạo từ Trung ương và sự phối hợp của các cấp, các ngành nhằm thực hiện một cách thông suốt và hiệu quả.
Cụ thể trong tình hình hiện nay, Bộ Tư pháp cần nghiên cứu, có chủ trương phối hợp giải quyết việc cấp giấy khai sinh cho số trẻ em chưa có giấy khai sinh, bảo đảm quyền lợi cho các em. Việc cấp giấy khai sinh cho số trẻ em này sẽ dựa trên cơ sở rà soát thống kê của địa phương nhằm gắn liền trách nhiệm quản lý của địa phương với việc tạo điều kiện cho người dân và vấn đề an sinh xã hội. Từ việc giải quyết giấy khai sinh cho trẻ em từ Campuchia trở về sẽ có tác động tích cực làm cho kiều bào hiểu và gắn bó với quê hương, chung tay xây dựng một đất nước vững mạnh.
Qua trao đổi này, chúng tôi đề nghị có sự phối hợp chặt chẽ, rộng rãi giữa chính quyền các cấp và các Bộ ngành liên quan nhằm tháo gỡ những khó khăn về hành chính, tạo điều kiện cho kiều bào được ổn định cuộc sống trên chính quê hương ruột thịt của mình, đoàn kết, tích cực đóng góp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.