HOÀN THIỆN TỔ CHỨC, BỘ MÁY VÀ PHÁT TRIỂN ĐỘI NGŨ GIÁM ĐỊNH TƯ PHÁP TẠI CÁC TỈNH, THÀNH PHÍA NAM

1. Thực trạng tổ chức, bộ máy và đội ngũ giám định tư pháp tại các tỉnh, thành phía Nam:

Một là, về tổ chức giám định tư pháp

Hiện nay, mô hình tổ chức giám định tư pháp tại các tỉnh, thành phía Nam đa số hoạt dộng theo 02 mô hình: Trung tâm giám định pháp y và Phòng kỹ thuật hình sự, một số ít địa phương có cả 3 tổ chức giám định tư pháp công lập thuộc 03 lĩnh vực pháp y, pháp y tâm thần và kỹ thuật hình sự, cụ thể:

Thứ nhất, về tổ chức giám định pháp y: Khu vực phía Nam có 24/25 địa phương đã củng cố, kiện toàn được Trung tâm pháp y theo quy định của Luật giám định tư pháp. Bên cạnh đó, một số địa phương như Bình Dương, Sóc Trăng, Bình Phước vẫn chưa tách được Trung tâm Pháp y mà vẫn hoạt động chung là Trung tâm giám định Pháp y - y khoa. Một số địa phương Lâm Đồng, Trà Vinh đã thành lập Trung tâm giám định pháp y nhưng đang chuẩn bị điều kiện về nhân sự, tài chính để đi vào hoạt động.

Thứ hai, về tổ chức giám định pháp y tâm thần: hiện có 8/25 địa phương thành lập Trung tâm giám định pháp y tâm thần[1] và hiện tại vẫn hoạt động cho đến khi Trung tâm pháp y tâm thần khu vực được thành lập theo Luật giám định tư pháp.

Thứ ba, về Phòng giám định kỹ thuật hình sự thuộc Công an tỉnh: Tổ chức này ở 25/25 địa phương đã hoạt động nề nếp, ổn định từ nhiều năm nay, được Bộ Công an quan tâm kiện toàn cơ cấu tổ chức, điều kiện cơ sở vật chất, cơ bản đáp ứng được yêu cầu giám định của hoạt động tố tụng.

Thứ tư, thực hiện chủ trương xã hội hóa hoạt động giám định tư pháp, ngày 20/9/2013, Ủy ban nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh đã cấp phép thành lập Văn phòng giám định tư pháp Sài Gòn là tổ chức giám định tư pháp ngoài công lập hoạt động giám định trong lĩnh vực tài chính. Văn phòng có 03 giám định viên tư pháp và 03 nhân viên nghiệp vụ. Đây là Văn phòng giám định tư pháp đầu tiên trong Khu vực và cũng là Văn phòng giám định đầu tiên trong cả nước được thành lập, là một dấu hiệu khởi sắc cho hoạt động giám định tư pháp trong thời gian tới, tạo tiền đề thúc đẩy ngày càng có nhiều Văn phòng giám định tư pháp được thành lập theo chủ trương này.

Hai là, về đội ngũ người giám định tư pháp

Triển khai thi hành Luật giám định tư pháp, các địa phương đã quan tâm củng cố, phát triển đội ngũ người giám định tư pháp. Trong Khu vực hiện có 1.752 người giám định tư pháp, gồm 1.435 giám định viên tư pháp trên tất cả các lĩnh vực (trong đó có 649 giám định viên tư pháp thuộc 3 tổ chức giám định tư pháp công lập) và 317 người giám định theo vụ việc.

Ba là, về cơ sở vật chất của các tổ chức giám định tư pháp

Nhìn chung, các địa phương trong Khu vực đã quan tâm hơn và từng bước tăng cường đầu tư cơ sở vật chất cho các tổ chức giám định tư pháp. Một số địa phương được UBND tỉnh  quan tâm, đầu tư kinh phí xây dựng trụ sở, mua sắm các trang thiết bị, phương tiện làm việc đáp ứng phụ vụ nhu cầu giám định như: TP. Hồ Chí Minh, Đồng Nai, Tiền Giang.

2. Một số kết quả triển khai thi hành Luật Giám định tư pháp tại các tỉnh, thành phía Nam

Mặc dù còn gặp nhiều khó khăn nhưng hoạt động giám định tư pháp đã hỗ trợ khá đắc lực cho các cơ quan tiến hành tố tụng, phục vụ kịp thời cho công tác điều tra, truy tố và xét xử. Theo số liệu thống kê của các địa phương trong Khu vực, thì năm 2013 tổng số các vụ việc giám định là 49.475 vụ việc, trong đó, theo trưng cầu của cơ quan tiến hành tố tụng là 38.134 vụ việc và theo yêu cầu của cá nhân, tổ chức theo hình thức dịch vụ là 11.341 vụ việc.

Chất lượng giám định tư pháp nhìn chung đáp ứng được yêu cầu cơ bản của hoạt động tố tụng, trong đó hoạt động của các tổ chức giám định tư pháp thuộc lực lượng công an có bài bản, nề nếp, kết luận giám định bảo đảm kịp thời về mặt thời gian, đáng tin cậy về chất lượng.

Công tác quản lý nhà nước về giám định tư pháp đã từng bước được chú trọng, quan tâm. Với vai trò là cơ quan chuyên môn giúp UBND tỉnh quản lý nhà nước về giám định tư pháp, các Sở Tư pháp đã phát huy vai trò, trách nhiệm của mình trong việc phối hợp với các cơ quan chuyên môn để tham mưu cho UBND thực hiện các nhiệm vụ do pháp luật quy định.

Hầu hết các tỉnh đã tiến hành việc thống kê, rà soát, đánh giá năng lực quy mô, cơ cấu tổ chức, nhân lực, trang - thiết bị, phương tiện giám định, khả năng đáp ứng yêu cầu giám định của các tổ chức giám định pháp y, pháp y tâm thần, kỹ thuật hình sự; khả năng đáp ứng yêu cầu giám định của các cơ quan, tổ chức chuyên môn trong lĩnh vực giám định khác.

Nhằm tháo gỡ các khó khăn, vướng mắc trong hoạt động giám định tư pháp cũng như nâng cao hiệu quả hoạt động giám định tư pháp và tăng cường công tác quản lý nhà nước trong hoạt động giám định tư pháp, Sở Tư pháp trong Khu vực cũng đã phối hợp với các sở, ngành có liên quan xây dựng Quy chế phối hợp trong hoạt động giám định tư pháp trên địa bàn tỉnh. Hiện nay, có 12/25 địa phương đã ban hành Quy chế phối hợp về quản lý giám định tư pháp giữa Sở Tư pháp với các sở, ngành chuyên môn[2]. Ngoài ra, một số địa phương như Sóc Trăng, Cà Mau,Tp.HCM, Tiền Giang cũng đã quan tâm mở lớp bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho đội ngũ giám định viên tư pháp và các đối tượng có liên quan. Đặc biệt tại Tiền Giang, Công an tỉnh và Sở Y tế đã tạo điều kiện về kinh phí cử giám định viên tư pháp trong lĩnh vực quản lý tham gia các lớp đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn trong nước và nước ngoài do các cơ quan Trung ương tổ chức; Tại thành phố Hồ Chí Minh, Trung tâm Pháp y đã được Bộ Y tế cho phép đào tạo nghiệp vụ giám định trong lĩnh vực pháp y.

Thực hiện Quyết định 01/2014/ Q Đ-TTg ngày 01/01/2014 về chế độ bồi dưỡng giám định tư pháp, các Sở Tư pháp đã chủ động tham mưu UBND tỉnh trích nguồn kinh phí để chi trả cho người làm giám định tư pháp theo đúng quy định. Bên cạnh đó, thành phố Hồ Chí Minh là địa phương đi đầu trong Khu vực về việc tham mưu UBND tỉnh ban hành Quyết định 15/2012/QĐ-UBND về chế độ hỗ trợ cho giám định viên tư pháp, Sở Tư pháp đã tổng hợp danh sách người được hưởng hỗ trợ giám định tư pháp do các sở, ngành lập và thực hiện việc chi trả chế độ hỗ trợ trực tiếp vào tài khoản cho giám định viên tư pháp và người giúp việc cho giám định viên tư pháp theo định kỳ hàng quý, trong năm 2013 ngân sách Thành phố đã chi trả chế độ hỗ trợ hơn 2,5 tỷ đồng.

3. Một số hạn chế, bất cập trong hoạt động giám định tư pháp tại các tỉnh, thành Khu vực phía Nam

Một là, thực tế cho thấy, ở chừng mực nhất định thì hoạt động giám định tư pháp về cơ bản đáp ứng được các yêu cầu giám định mà chủ yếu là các yêu cầu của tố tụng hình sự (như kỹ thuật hình sự, pháp y...) còn các yêu cầu về tố tụng dân sự, kinh tế, lao động, hành chính cũng như ở những chuyên ngành giám định đòi hỏi công nghệ tiên tiến, hiện đại (như xây dựng, giao thông công chính, môi trường, tài chính, cổ vật, di vật, công nghệ cao...) thì giám định tư pháp còn nhiều lúng túng, hạn chế, chưa có khả năng đáp ứng tốt các yêu cầu của thực tế. Cơ sở vật chất và trang thiết bị, phương tiện phục vụ cho hoạt động giám định tư pháp còn rất thiếu thốn, lạc hậu do thể chế pháp luật chưa hoàn thiện, trách nhiệm của các cơ quan chức năng chưa được quy định cụ thể, dẫn đến không đáp ứng được yêu cầu của hoạt động tố tụng hoặc nếu có đáp ứng được thì không kịp thời, làm ảnh hưởng đến tiến trình tố tụng. Thực tế tại các địa phương cho thấy, ngoài Phòng giám định kỹ thuật hình sự thuộc Công an tỉnh, thì hầu hết trang thiết bị, phương tiện thực hiện giám định của các tổ chức giám định tư pháp còn rất hạn chế, nếu có thì cũng rất lạc hậu, thô sơ, trong khi đó trang thiết bị, phương tiện thực hiện giám định là yếu tố rất quan trọng, quyết định đến hiệu quả và chất lượng giám định.

Hai là, chủ trương xã hội hóa hoạt động giám định tư pháp còn thiếu các quy định cụ thể về điều kiện, giải pháp thực hiện đồng bộ và lộ trình hợp lý để đảm bảo tính thực thi, đặc biệt là cơ chế thu hút các chuyên gia giỏi tham gia công tác giám định tư pháp. Việc giải thể các tổ chức giám định tư pháp trong lĩnh vực xây dựng, văn hoá…trong khi chưa hình thành được đội ngũ giám định viên theo vụ việc đã dẫn đến ảnh hưởng đến hoạt động tố tụng.

          Ba là, việc xây dựng quy hoạch phát triển tổ chức và đội ngũ người giám định tư pháp hiện nay đang gặp nhiều khó khăn bởi còn đang phụ thuộc vào việc đổi mới, hoàn thiện hệ thống tổ chức các cơ quan tư pháp theo tinh thần cải cách Tư pháp. Đặc biệt, các cơ chế về trưng cầu giám định trong các pháp luật tố tụng hiện nay vẫn chưa được tháo gỡ làm động lực cho việc xây dựng và phát triển tổ chức và đội ngũ giám định tư pháp.

 Bốn là, hiệu quả quản lý nhà nước về giám định tư pháp còn thấp do vai trò quản lý chung của Ngành Tư pháp chưa được khẳng định rõ; hầu hết các bộ, ngành chủ quản và địa phương chưa thực sự quan tâm, chăm lo đến tổ chức, hoạt động giám định tư pháp ở bộ, ngành và địa phương mình; các quy định về quy trình, quy chuẩn giám định, phí giám định trong các lĩnh vực chưa được các bộ, ngành quan tâm xây dựng, ban hành; cơ sở vật chất của hầu hết các tổ chức giám định tư pháp chưa đáp ứng được yêu cầu nhiệm vụ, nhất là các tổ chức giám định pháp y, pháp y tâm thần còn rất thiếu thốn, lạc hậu; đội ngũ giám định viên tư pháp chưa thực sự được quan tâm, xây dựng và phát triển một cách bài bản, tổng thể, còn thiếu về số lượng và hạn chế về chất lượng; chưa thu hút được các cơ quan, tổ chức chuyên môn, các chuyên gia giỏi trong và ngoài khu vực nhà nước tham gia vào hoạt động giám định để thực hiện mục tiêu xã hội hóa hoạt động giám định tư pháp; hiệu quả hoạt động giám định tư pháp còn dừng lại ở mức độ nhất định, chất lượng kết luận giám định trong một số trường hợp chưa bảo đảm, chưa đáp ứng được yêu cầu của hoạt động tố tụng theo tinh thần cải cách Tư pháp.

Năm là, một số văn bản quy định về tiêu chuẩn giám định viên, quy chuẩn chuyên môn giám định tư pháp thuộc thẩm quyền ban hành của Bộ, cơ quan ngang Bộ và văn bản hướng dẫn các quy định của pháp luật về trưng cầu, đánh giá, sử dụng kết luận giám định tư pháp trong hệ thống Viện Kiểm sát nhân dân và Tòa án nhân dân đến nay vẫn chưa được ban hành. Điều này đã ảnh hưởng phần nào đến việc thực hiện giám định tư pháp của người giám định tư pháp và việc xem xét, đánh giá, sử dụng kết luận giám định của người tiến hành tố tụng.

Hiện nay hầu hết giám định viên tư pháp được hình thành trên cơ sở các sở, ngành chuyên môn cử chọn trong biên chế, kiêm nhiệm thực hiện giám định nên rất ít hoặc không có giám định viên chuyên trách nhất là trong lĩnh vực pháp y và pháp y tâm thần. Do kiêm nhiệm nên các giám định viên tư pháp chủ yếu tập trung vào công việc chuyên môn nghiệp vụ do cơ quan chủ quản phân công, không đủ thời gian và điều kiện tập trung thực hiện công tác giám định tư pháp khi có yêu cầu. Thực tế cho thấy là có trường hợp giám định viên tư pháp phải từ chối giám định hoặc nhận thực hiện giám định nhưng thời gian giám định kéo dài, ảnh hưởng đến tiến độ điều tra, truy tố và xét xử của các cơ quan tố tụng. Nguyên nhân do tổ chức chưa phát triển độc lập, hai là chế độ và tiền lương còn thấp, kinh phí hoạt động hạn chế nên không thu hút được các chuyên gia vào hoạt động chuyên trách.Bên cạnh đó, phần lớn các giám định viên tư pháp chưa được đào tạo nghiệp vụ chuyên sâu một cách bài bản, cũng như chưa được trang bị đầy đủ kiến thức pháp luật về giám định tư pháp mà chủ yếu chỉ dựa vào kiến thức chuyên môn thuần túy để thực hiện việc giám định, dẫn đến việc thực hiện giám định nhiều khi chưa đáp ứng được kịp về thời gian theo yêu cầu của cơ quan trưng cầu; chi phí chi trả cho việc thực hiện giám định của cơ quan trưng cầu giám định còn chậm hoặc không đủ để thực hiện giám định.

4. Một số kiến nghị

Để hoạt động giám định tư pháp phục vụ ngày càng hiệu quả cho hoạt động tố tụng cũng như đời sống xã hội, trong thời gian tới cần thực hiện đồng bộ các yêu cầu sau:

Thứ nhất, cần sớm hoàn thiện thể chế về giám định tư pháp nhằm tạo sự thống nhất, đồng bộ trong việc thực hiện các quy định pháp luật về lĩnh vực giám định tư pháp và lĩnh vực tố tụng như: trình tự, thủ tục, thời hạn trưng cầu giám định (đối với trường hợp bắt buộc phải có kết luận giám định trong những vụ án mà kết luận giám định ảnh hưởng trực tiếp đến việc xác định tội danh), cơ chế đánh giá kết luận giám định của cơ quan thực hiện giám định.

Thứ hai, cần đẩy mạnh hơn nữa công tác phổ biến, quán triệt các nội dung của Luật Giám định tư pháp để nâng cao nhận thức của các ngành, các cấp, các tổ chức và cá nhân về vị trí, vai trò của công tác giám định tư pháp, tạo sự quan tâm mạnh mẽ của toàn xã hội đối với hoạt động giám định tư pháp, có sự đầu tư tương xứng cho hoạt động giám định tư pháp.

Thứ ba, cần nâng cao trách nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước cũng như các sở, ngành chuyên môn quản lý lĩnh vực giám định tư pháp vào hoạt động giám định tư pháp. Nghiên cứu, xây dựng cơ chế phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà nước trong hoạt động giám định tư pháp và giữa cơ quan trưng cầu giám định tư pháp với các tổ chức giám định tư pháp.

Thứ tư, cần có chế độ đặc thù đối với người làm công tác giám định tư pháp để khuyến khích, thu hút các chuyên gia giỏi ở các ngành, lĩnh vực tham gia thực hiện giám định tư pháp. Có chế độ phụ cấp nghề cho các giám định viên tư pháp thực hiện theo vụ việc ở các sở, ngành. Giải quyết dứt điểm tình trạng nợ đọng kinh phí bồi dưỡng cho giám định viên tư pháp như hiện nay để động viên, khích lệ người giám định tư pháp trong quá trình hoạt động.

Thứ năm, các Bộ, ngành cũng như các địa phương cần quan tâm, đầu tư hơn nữa cho hoạt động giám định tư pháp cả về cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ giám định. Trang thiết bị phục vụ công tác giám định phải là tiên tiến và đi đầu về công nghệ mới đáp ứng tốt yêu cầu công tác giám định tư pháp. Kịp thời ban hành đầy đủ các quy trình, quy chuẩn chuyên môn và các văn bản hướng dẫn về hoạt động giám định tư pháp theo thẩm quyền.Có cơ chế trong việc huy động, sử dụng trang thiết bị của các trường đại học, viện khoa học, viện nghiên cứu hoặc doanh nghiệp… phục vụ cho hoạt động giám định tư pháp. Làm được điều này sẽ huy động được nhiều nguồn lực cùng tham gia vào hoạt động giám định tư pháp; tránh đầu tư dàn trải, không hiệu quả.

Thứ sáu, cân xây dựng cơ chế quản lý nhà nước về hoạt động giám định tư pháp theo hướng đổi mới, tăng cường trách nhiệm quản lý của ngành Tư pháp và các ngành liên quan; bảo đảm hiệu lực, hiệu quả của quản lý và đi vào thực chất.

Thứ bảy, cần quan tâm bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ, bồi dưỡng kiến thức pháp luật cho đội ngũ giám định viên tư pháp. Tăng cường phát triển đội ngũ giám định viên trẻ, để tạo nguồn. Quan tâm bổ nhiệm giám định viên tư pháp trong các lĩnh vực để đáp ứng nhu cầu trưng cầu của các cơ quan tiến hành tố tụng.

Thứ tám, cần vận động, khuyến khích và hỗ trợ cho các giám định viên tư pháp trong việc thành lập Văn phòng giám định tư pháp trong các lĩnh vực tài chính, ngân hàng, xây dựng, cổ vật, di vật, bản quyền tác giả…Việc thành lập tổ chức giám định tư pháp ngoài công lập là loại hình dịch vụ mới, cần nghiên cứu để xây dựng lộ trình phù hợp, đảm bảo cho các tổ chức này hoạt động một cách hiệu quả, đáp ứng nhu cầu của xã hội nói chung và của các cơ quan tiến hành tố tụng nói riêng. Đồng thời, cần tăng cường hỗ trợ, hướng dẫn, kiểm tra, thanh tra đối với hoạt động của các tổ chức giám định tư pháp ngoài công lập./.