Ngày 18 tháng 6 năm 2009, tại Kỳ họp thứ V, Quốc hội khóa XII đã thông qua Luật Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước năm 2009. Đây là lần đầu tiên trách nhiệm bồi thường của Nhà nước được quy định trong một đạo luật. Sau hơn 06 năm thi hành, Luật Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước năm 2009 đã thực sự trở thành công cụ pháp lý quan trọng đề cá nhân, tổ chức bảo đảm đươc quyền, lợi ích hợp pháp của mình, phòng chống các hành vi vi phạm pháp luật, góp phần nân cao ý thức trách nhiệm trong thực thi công vụ của đội ngũ cán bộ, công chức nói riêng cũng như chất lượng hoạt động của bộ máy nhà nước nói chung.
Tuy nhiên, Luật Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước năm 2009 cũng bộc lộ nhiều hạn chế. Trong đó, quy định chưa rõ ràng việc xác định cơ quan giải quyết bồi thường trong nhiều tình huống nên đã gây khó khăn cho việc xác định cơ quan giải quyết bồi thường cũng như trong việc thực hiện yêu cầu bồi thường, dẫn tối hiện tượng né tránh, đùn đẩy trách nhiệm giải quyết bồi thường. Đồng thời, Luật năm 2009 cũng chưa quy định trách nhiệm của cơ quan quản lý nhà nước về công tác bồi thường đối với cơ quan giải quyết bồi thường, dẫn tới việc giải quyết bồi thường của cơ quan quản lý người thi hành công vị còn lúng túng, vướng mắc; Cũng như chưa quy định cụ thể về nội dung quản lý, cơ chế phối hợp, cơ chế kiểm tra, thanh tra, giám sát…đối với hoạt động giải quyết bồi thường.
Ngày 20 tháng 6 năm 2017, tại kỳ họp thứ III, Quốc hội khóa XIV đã thông qua Luật Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước năm 2017 sửa đổi, bổ sung toàn diện Luật Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước năm 2009. Trong đó, dành hẳn một chương (Chương VIII) quy định trách nhiệm của cơ quan quản lý nhà nước trong công tác bồi thường nhà nước. Theo hướng,
Một là, quy định Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước về công tác bồi thường nhà nước trong cả ba lĩnh vực: Quản lý hành chính, tố tụng và thi hành án trên phạm vị cả nước và Bộ Tư pháp là cơ quan đầu mối giúp Chính phủ thực hiện nhiệm vụ này; Ủy ban nhân dân cấp tỉnh thực hiện quản lý nhà nước về công tác bồi thường nhà nước trong hoạt động quản lý hành chính, tố tụng và thi hành án tại địa phương. Việc quy định thống nhất quản lý nhà nước về công tác bồi thường nhà nước như trên là khắc phục tình trạng “phân tán” trong quản lý nhà nước và đảm bảo sự phù hợp với quy định Chính phủ “thống nhất quản lý công tác hành chính tư pháp, bổ trợ tư pháp, bồi thường nhà nước, thi hành án” của Luật Tổ chức Chính phủ năm 2015.
Hai là, thu gọn đầu mối cơ quan quản lý nhà nước về công tác bồi thường nhà nước. Theo đó, hiện chỉ còn 03 cơ quan có thẩm quyền quản lý nhà nước về công tác bồi thường nhà nước là Chính phủ, Bộ Tư pháp và Ủy ban nhân dân cấp tỉnh. Với quy định như hiện nay, Sở Tư pháp sẽ là cơ quan chị trách nhiệm chính trong việc tham mưu giúp Ủy ban nhân dân tỉnh thực hiện quản lý nhà nước về công tác bồi thường nhà nước tại địa phương.
Tuy nhiên, sau gần 01 năm có hiệu lực, đến nay việc triển khai Luật Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước năm 2017 ở các địa phương trong Khu vực phía Nam vẫn còn hạn chế. Đó là,
Thứ nhất, nhận thức của các địa phương vẫn chưa có sự nhận thức đầy đủ về trách nhiệm và vai trò của mình trong công tác tham mưu giúp UBND tỉnh quản lý về công tác bồi thường nhà nước, trong đó có ngành tư pháp. Chính vì vậy, Lãnh đạo cũng chưa dành sự quan tâm, chỉ đạo đúng mức đến công tác này và do đó rất nhiều hoạt động bắt buộc cần phải được triển khai vẫn chưa được tiến hành như: (i) Tổ chức các lớp tập huấn cho các cơ quan ban ngành tại địa phương là nhiệm vụ trọng tâm mà Sở Tư pháp phải triển khai thực hiện trong năm 2019. (ii) Triển khai hoạt động phối hợp với các cơ quan có khả năng phát sinh công tác bồi thường nhà nước cao. (iii) Theo dõi nắm danh sách cán bộ đầu mối phụ trách công tác này tại các cơ quan, ban ngành của địa phương. (iv) Triển khai công tác đôn đốc, kiểm tra. (v) Chủ động nắm bắt tình hình giải quyết khiếu nại, tố cáo của các cơ quan có lượng đơn thư khiếu nại, tố cáo cao, có khả năng phát sinh vụ việc bồi thường nhà nước...
Làm tốt vai trò của quản lý nhà nước về công tác bồi thường nhà nước không chỉ bảo vệ quyền và lợi ích cá nhân, tổ chức bị thiệt hại mà còn là để bảo vệ uy tín, quyền và lợi ích của Nhà nước. Chính vì vậy, trong thời gian tới, Sở Tư pháp cần phải làm tốt hơn vai trò tham mưu của mình đối với UBND tỉnh về công tác bồi thường nhà nước. Để làm được điều này, thiết nghĩ cần phải có sự hoàn chỉnh ở cả 02 cấp độ:
Một là, ở góc độ Bộ Tư pháp, Cục Bồi thường nhà nước – đơn vị chủ quan tham mưu Lãnh đạo Bộ về công tác bồi thường nhà nước sớm ban hành thông tư hướng dẫn biện pháp thực hiện chức năng quản lý nhà nước về công tác bồi thường nhà nước.
Hai là, ở góc độ Sở Tư pháp, với vai trò là cơ quan tham mưu cho UBND tỉnh cần có sự chủ động hơn trong việc triển khai đầy đủ các nhiệm vụ theo quy định của Luật Trách nhiệm bồi thường nhà nước năm 2017, trong đó chú trọng một số hoạt động chính như: (i) Xây dựng kế hoạch hoạt động từ đầu năm và phải có nội dung tổ chức cuộc họp liên ngành giữa các cơ quan có liên quan (Tòa án, Viện kiểm sát, Công an, Thi hành án dân sự, Hải quan...), ít nhất 02 lần/năm. (ii) Chủ động nắm bắt tình hình giải quyết các vụ việc khiếu nại, tố cáo của các cơ quan ban ngành, nhất là các đơn vị có khả năng phát sinh công tác bồi thường nhà nước cao tại địa phương (có tỷ lệ giải quyết đơn đúng một phần hoặc toàn bộ cao) để kịp thời có sự đôn đốc, tham mưu cho UBND tỉnh trong việc giải quyết.
Thùy Dung